Muốn bước vào con đường thiền, hành giả không thể chỉ dựa vào lòng nhiệt thành hay sự tinh tấn trong thực hành. Cần có một chiếc chìa khóa, và chìa khóa ấy chính là trí tuệ thấu suốt về lý Không. Nếu không hiểu rõ Không, người tu dễ bám chấp vào cảm giác an lạc, tưởng rằng đó là mục tiêu của thiền, hoặc rơi vào trạng thái vọng tưởng mà không hay biết.
Chữ "Không" trong Phật giáo không có nghĩa là trống rỗng, không tồn tại hay phủ nhận thực tại. Trái lại, "Không" có nghĩa là vạn pháp không có tự tính cố định, tất cả đều do duyên sinh mà có.
Một cái cây tồn tại là do nhiều nhân duyên hợp thành: hạt giống, đất, nước, ánh nắng, không khí... Nếu thiếu một trong những yếu tố này, cái cây không thể tồn tại. Nhìn sâu hơn, cái cây không có một bản chất cố định, mà luôn thay đổi – từ khi còn là hạt giống, nảy mầm, lớn lên, ra hoa, kết trái rồi lụi tàn. Không có gì là "một cái cây" mãi mãi, mà chỉ có sự kết hợp của vô số duyên tạo thành cái mà ta tạm gọi là "cây".
Cũng vậy, bản thân con người cũng không có một cái "tôi" cố định. Những suy nghĩ, cảm xúc, thân thể, ý thức của ta đều liên tục thay đổi. Khi vui, ta là một người, khi buồn, ta lại là một người khác. Khi còn trẻ, ta có hình dáng này, khi về già, ta lại có một hình dáng khác. Nếu nhìn thật sâu, sẽ thấy rằng cái "tôi" mà ta vẫn nghĩ là "mình" thực ra chỉ là một tập hợp của ngũ uẩn (sắc, thọ, tưởng, hành, thức), mà ngũ uẩn thì luôn biến đổi, không có một thực thể nào cố định.
Khi hiểu thấu lý Không, hành giả sẽ buông bỏ chấp trước, không còn vướng mắc vào sinh diệt, được mất, thành bại. Sự đau khổ vốn đến từ việc bám chấp vào một cái "tôi" cố định, một "cái của tôi", một "thế giới của tôi". Nhưng khi thấy rõ rằng tất cả đều vô ngã, không có gì thực sự thuộc về mình, thì mọi đau khổ tự nhiên tan biến.
Nếu không thấu suốt lý Không, hành giả có thể mắc kẹt trong hai thái cực nguy hiểm khi tu thiền:
Chấp vào cảnh giới: Khi ngồi thiền, có thể hành giả sẽ trải nghiệm những trạng thái an lạc sâu sắc, những cảm giác nhẹ nhàng, bay bổng, hoặc những hình ảnh huyền ảo xuất hiện trong tâm. Nếu không hiểu lý Không, hành giả dễ chấp vào những trạng thái này, cho rằng mình đã "đắc đạo" hay đạt đến một cảnh giới siêu việt. Đây là một cái bẫy, vì tất cả những trạng thái đó cũng chỉ là hiện tượng vô thường, sinh rồi diệt. Nếu bám chấp vào đó, hành giả sẽ bị mắc kẹt, không tiến xa hơn trên con đường giác ngộ.
Chấp vào hư vô: Một số hành giả khi nghe nói về lý Không lại hiểu sai, cho rằng thiền là để đạt đến một trạng thái không còn suy nghĩ, không còn cảm xúc, một khoảng trống vô tận. Họ cố gắng ép tâm mình vào một sự tĩnh lặng tuyệt đối, nhưng đó không phải là sự giải thoát thực sự. Đức Phật dạy rằng Không không có nghĩa là hư vô, mà là thấy rõ bản chất duyên sinh của vạn pháp, từ đó không còn bám chấp vào bất cứ điều gì.
Người thực sự hiểu lý Không sống ngay giữa cuộc đời mà không vướng mắc vào cuộc đời, thấy rõ mọi sự vật hiện tượng nhưng không bị chúng trói buộc. Khi hành thiền, họ không tìm kiếm một trạng thái đặc biệt nào, mà chỉ đơn giản là tỉnh thức trong từng giây phút, quán chiếu rõ ràng bản chất của thân tâm.
Nếu không có chìa khóa này, thiền chỉ là một kỹ thuật thư giãn, một phương pháp giúp tâm trí tĩnh lặng tạm thời, nhưng không dẫn đến giải thoát thực sự. Khi hiểu lý Không, hành giả không còn bị chi phối bởi những biến động của cuộc đời:
Khi gặp thuận cảnh, không sinh tâm tham ái, chấp thủ.
Khi gặp nghịch cảnh, không sinh tâm oán giận, sợ hãi.
Khi đối diện với sinh tử, không còn vướng mắc vào sự tồn tại của một cái "tôi".
Lý Không không phải là một lý thuyết để bàn luận, mà là một trải nghiệm sống động, một sự thể nhập trực tiếp vào bản chất thực sự của vạn vật. Khi hành giả thấu hiểu điều này, thiền không còn là một phương pháp thực hành, mà trở thành chính sự sống.
Và đó mới chính là con đường dẫn đến giải thoát rốt ráo.