Trong hành trình tìm kiếm chân lý, con người thường hướng ra bên ngoài, tìm kiếm câu trả lời từ sách vở, triết thuyết, tôn giáo hay những bậc thầy. Nhưng Đức Phật đã khẳng định: "Hãy tự thắp đuốc lên mà đi." Chân lý không nằm trong những ngôn từ, không ở một nơi chốn xa xôi, cũng không do ai ban tặng. Nó nằm ngay trong chính tự tâm mỗi người, chỉ là bị che lấp bởi vô minh, vọng tưởng và những chấp trước của bản ngã.
Như mặt trời luôn chiếu sáng nhưng bị mây che khuất, bản chất của tâm cũng vậy – luôn thanh tịnh, sáng suốt, nhưng bị những ý niệm sai lầm che phủ. Khi mây tan đi, mặt trời hiển lộ; khi vọng tưởng lắng xuống, chân lý tự nhiên bày ra.
Sở dĩ chúng ta không nhận ra chân lý không phải vì nó quá xa vời, mà vì tâm ta quá bận rộn với những khái niệm, định kiến và mong cầu. Một ly nước khuấy đục sẽ không thể phản chiếu hình ảnh rõ ràng. Cũng vậy, một tâm trí đầy vọng niệm sẽ không thể thấy được bản thể chân thực của vạn vật.
Con người thường bị mắc kẹt trong bốn chấp trước lớn khiến họ không thể tiếp cận chân lý:
Chấp vào bản ngã: Nghĩ rằng có một cái "tôi" độc lập, tách biệt, không thấy rằng cái gọi là "tôi" chỉ là một dòng chảy liên tục của duyên sinh.
Chấp vào tư tưởng: Tin rằng những khái niệm, quan điểm của mình là chân lý tuyệt đối, không thấy rằng mọi tư tưởng đều bị giới hạn bởi nhận thức cá nhân.
Chấp vào cảm xúc: Đánh giá đúng sai dựa trên cảm xúc của mình, trong khi cảm xúc vốn luôn thay đổi, không phản ánh chân lý khách quan.
Chấp vào thế giới hiện tượng: Nhìn sự vật theo bề mặt, không thấy được bản chất vô thường và tương duyên của mọi hiện hữu.
Khi một người sống trong những chấp trước này, họ giống như người đứng trước gương mà cứ lấy tay khuấy động mặt gương, rồi trách rằng tại sao không thấy được hình ảnh rõ ràng. Nhưng nếu buông bỏ mọi khuấy động, nước trong lắng xuống, chân lý sẽ tự hiển lộ.
Chân lý không thể được truyền đạt bằng ngôn từ, cũng không thể nắm bắt qua suy nghĩ. Đọc sách về thiền không khiến ta giác ngộ, nghe giảng về vô ngã không giúp ta thể nhập vô ngã. Tất cả những điều đó chỉ là kiến thức bên ngoài, không phải trí tuệ thực sự.
Trí tuệ chỉ xuất hiện khi một người trực tiếp quán chiếu tâm mình, tự thân trải nghiệm và thực chứng. Khi nhìn sâu vào một bông hoa, ta không chỉ thấy màu sắc và hình dáng của nó, mà còn thấy cả mặt trời, đám mây, đất đai, cơn mưa – vì tất cả những điều đó đều góp phần tạo nên sự hiện diện của bông hoa. Cũng vậy, khi quán chiếu về bản thân, ta thấy rõ rằng không có cái "tôi" nào tách biệt, vì thân này, tâm này cũng chỉ là kết quả của vô số duyên sinh.
Đây không phải là sự hiểu biết lý thuyết, mà là một cái thấy trực tiếp, rõ ràng, như khi ta đặt tay vào lửa và cảm nhận hơi nóng – không cần ai giải thích cho ta biết rằng lửa nóng.
Một trong những trở ngại lớn nhất trên con đường tìm chân lý là con người thường bám vào những khuôn khổ có sẵn – những điều họ đã được dạy, những quan điểm họ đã tin tưởng từ lâu. Nhưng chân lý không thể bị giới hạn trong bất cứ hệ thống tư tưởng nào.
Một bậc thầy đã nói: "Ngón tay chỉ mặt trăng, nhưng ngón tay không phải là mặt trăng." Những lời dạy, kinh điển, giáo lý chỉ là phương tiện chỉ đường, không phải là chân lý tự thân. Nếu một người cứ mãi bám vào những khái niệm, tranh cãi đúng sai về các học thuyết, họ vẫn đang đứng bên ngoài cánh cửa, chưa thực sự bước vào.
Chỉ khi dám buông bỏ tất cả những điều mình đã biết, mở lòng ra để trực tiếp quan sát và trải nghiệm, ta mới có cơ hội tiếp cận chân lý một cách thuần khiết.
Chân lý không phải là điều gì huyền bí hay xa vời, cũng không phải thứ chỉ có trong kinh điển hay ở một bậc thầy nào đó. Chân lý có mặt ngay trong từng hơi thở, từng bước chân, từng khoảnh khắc của đời sống.
Khi ta ăn trong chánh niệm, nhận ra rằng từng hạt cơm chứa đựng công sức của biết bao người, ta thấy được chân lý của duyên sinh.
Khi ta nhìn một chiếc lá rơi, nhận ra sự tuần hoàn của sinh diệt, ta thấy được chân lý của vô thường.
Khi ta mở rộng lòng từ bi, không còn phân biệt ta và người, ta thấy được chân lý của vô ngã.
Tìm chân lý không có nghĩa là phải đi đến một nơi chốn nào xa xôi, cũng không có nghĩa là phải học thuộc những lý thuyết cao siêu. Đó là một sự tỉnh thức ngay trong chính thực tại này.
Cuộc sống là một tấm gương phản chiếu chân lý. Mỗi sự vật, mỗi hiện tượng trong đời sống đều đang nói lên một điều gì đó, nhưng ta có đủ tĩnh lặng để lắng nghe không?
Người tìm chân lý không cần phải đi tìm ở đâu xa. Chỉ cần dừng lại, lắng tâm xuống, buông bỏ vọng tưởng và nhìn sâu vào thực tại ngay trong giây phút này – ta sẽ thấy tất cả những gì mình tìm kiếm đã luôn có mặt.